XONDIZA KONIDA YER OSTI KON ISHLARI NATIJASIDA YUZAGA KELGAN YER YUZASI DEFORMATSIYALARINI INSAR TEXNOLOGIYASI VA SENTINEL-1 SUN’IY YO‘LDOSH TASVIRLARI ASOSIDA MONITORING QILISH

Abstract

Yer osti kon ishlari yer yuzasining cho‘kishini (subsidentsiyani) keltirib chiqarishi mumkin. Sintetik aperturali radar interferometriyasi (InSAR) yer yuzasi deformatsiyalarini o‘rganish va monitoring qilish uchun iqtisodiy, samarali hamda yuqori aniqlikka ega usullardan biriga aylandi. Biroq kon qazish ishlari olib boriladigan hududlarda InSAR texnologiyasini muvaffaqiyatli qo‘llash uchun vaqt bo‘yicha dekorrelyatsiya (ya’ni, vaqt o‘tishi bilan tasvirlar o‘zaro mosligining pasayishi) va aniqlanishi mumkin bo‘lgan deformatsiya gradiyenti kabi qator omillarni yengib o‘tish zarur. Bu omillar InSAR’ning tezkor cho‘kish jarayonlarini kuzatish imkoniyatlarini cheklaydi. Ushbu maqolada Sentinel-1 sun’iy yo‘ldoshi tasvirlaridan foydalanish tajribasi yoritilgan. Tasvirlar 6 yoki 12 kunlik takroriy suratga olish davri bilan olinib, bu deformatsiya gradiyentiga sezgirlikni oshirish va vaqt bo‘yicha dekorrelyatsiya ta’sirini kamaytirish imkonini beradi. Small Baseline Subsets (SBAS) va Interferometric Point Target Analysis (IPTA) usullarini birlashtirish orqali Surxondaryo viloyatida joylashgan Xondiza koni misolida yer yuzasi cho‘kishini uzluksiz fazoviy natijalar ko‘rinishida olishga erishildi. Natijalarga ko‘ra, mazkur hududda yiliga 70 sm gacha cho‘kish kuzatilgan bo‘lib, bu deformatsiya maydoni va uning rivojlanish dinamikasini aniq ifodalaydi. Olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, InSAR texnologiyasi konchilik hududlarida yer yuzasi cho‘kishini monitoring qilish uchun samarali vosita bo‘lib, atrof-muhitni tiklash bo‘yicha keyingi chora-tadbirlarni belgilashda zarur bo‘lgan muhim ma’lumotlarni taqdim etadi.